Παρασκευή 3 Σεπτεμβρίου 2010

Γραφή και προφορά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

 των Σωτήρη  Γκαρμπούνη & Βασίλη  Συμεωνίδη

Τον κοιτάει.
Είναι νέος - πολύ νέος για καπετάνιος - ως τριαντάχρονων.

Όμορφος άντρας, με κορμί αρμονικό και πρόσωπο αδρό μα γλυκό, όπου γυαλίζουν δυο μάπα χρυσαφιά, χαμογελαστά και εξυπνότατα. «Ένας Έλληνας. Έτσι πάντα φανταζόμουν τους Έλληνες. Πρέπει να του μιλήσω ελληνικά».
-    Ναουκλερέ καλέ καγκατέ, Χαϊρέ! Ο καπετάνιος σαστίζει.
-    Παρντόν, μαμζέλ. Δεν καταλαβαίνω τι λέτε. Μιλώ γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά...
-    Πώς! Ελληνικά δεν ξέρετε;
-    Διάβολε! Είμαι Έλληνας.
 
-    Η φράση που σας είπα είναι ελληνική. Αρχαία ελληνική.
-    Δεν αποκλείεται. Αλλά...
-    Τι εννοείτε; Σας βεβαιώνω ότι γνωρίζω πολύ καλά τη γλώσσα των προγόνων σας.
-    Εγώ oμoλογώ πως δεν είμαι τόσο δυνατός στη γλώσσα των προγόνων μου. Έχετε την καλοσύνη να ξαναπείτε τη φράση;
-    Ευχαρίστως. Ναουκλερέ καλέ καγκατέ, Χαϊρέ!
Ο καπετάνιος αναστενάζει, πολύ στενοχωρημένος. Βγάζει από την τσέπη του ένα σημειωματάριο και ένα μολύβι.
-    Παρακαλώ, δεν την γράφετε εδώ; Αμα την δω γραμμένη, ίσως την καταλάβω...
Με χέρι νευρικό, γράφει τη φράση. Ο καπετάνιος τη διαβάζει, και ξεσπάει σε γέλιο ομηρικό.
-    Ναύκληρε καλέ καγαθέ, χαίρε! Έτσι προφέρεται, κι όχι όπως το είπατε.
-    Μιλώ με την ερασμιακή προφορά. Η δική σας, καθώς βλέπω, είναι εντελώς αλλιώτικη.
-    Είναι η σωστή. Μου την εξήγησε ο μικρός αδερφός μου, ένας νέος με μεγάλη μόρφωση. Το αποδείχνει, λέει, η μετρική, η προσωδία... Απόμειναν σιωπηλοί. Κοιτάζονταν και χαμογελούσαν. Κι η Μαρίνα είπε:
-    Με συγχωρείτε που σας ενοχλώ, μα δεν έτυχε ποτέ να γνωρίσω Έλληνες. Είδα, λοιπόν, το πλοίο σας, το «Ιμαϊρά»...
-    Πώς είπατε; Ιμαϊρά;
-    Βεβαίως. Έτσι δε λέγεται το πλοίο σας;
-    Όχι, δεσποινίς. Αέγεται Χίμαιρα. Χίμαιρα.

Το παραπάνω απόσπασμα από τη Μεγάλη Χίμαιρα του Μ. Καραγάτση (σελ. 36-37) μπορεί να γίνει καλή αφορμή για να τεθεί εναργώς το ζήτημα της γραφής και της προφοράς της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Ένα ζήτημα που έχει άμεση σχέση και με τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής κυρίως στο γυμνάσιο, αφού η αποσαφήνιση του θα διαλύσει μύθους και παρεξηγήσεις τόσο για τη γραφή στην κλασική περίοδο όσο και για τη σύγχρονη ορθογραφία.
Στο βιβλίο αρχαία ελληνική γλώσσα της Α' Γυμνασίου (Πώς έγραφαν οι αρχαίοι Έλληνες, σελ. 16-17) δίνονται πληροφορίες για τη γραφή της κλασικής περιόδου όπου ανήκουν τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Η γραφή ήταν κεφαλαιογράμματη.

Η μικρογράμματη πολυτονική γραφή καθιερώνεται από τον 9ο μ.Χ αι.

Άρα, όταν διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά γραμμένα με πολυτονική μικρογράμματη γραφή δε διδάσκουμε τίποτα για τη γραφή της κλασικής περιόδου όπου εντάσσονται.
Και αν η μικρογράμματη γραφή, εφόσον αποτελεί τον τρόπο γραφής της νεοελληνικής, είναι οικεία και δε δημιουργεί πρόβλημα, το πολυτονικό συνιστά ζήτημα αυξημένης δυσκολίας για τους μαθητές. Οι πολλοί κανόνες και οι ασάφειες σχετυχά με τα δίχρονα απωθούν τους μαθητές.

Η εκμάθηση του δεν επιτυγχάνεται ούτε στους καλούς μαθητές.

Επίσης, στο ίδιο βιβλίο αρχαία ελληνική γλώσσα της Α' Γυμνασίου (Φθόγγοι και γράμματα, σελ. 18-19) δίνονται λίγες πληροφορίες για την προφορά της αρχαίας ελληνικής.

Συγκεκριμένα σημειώνεται ότι «τα βραχύχρονα φωνήεντα προφέρονταν όπως και σήμερα», αλλά τότε πώς προφέρονταν τα ΠEPIKLES, APISSTEIΔES που εικονίζονται στη σελίδα 18; Αναφέρεται ότι «τα σύμφωνα προφέρονταν σε γενυχές γραμμές όπως και σήμερα.

Ιδιαίτερη προφορά είχαν π.χ. το "β", που προφέρονταν "μπ", το "δ" που προφέρονταν "ντ" και το "γ", που προφέρονταν "γκ".
Δεν αναφέρεται, ωστόσο, τίποτα για την προφορά του «υ», των θ,φ,χ που είναι στιγμικά και όχι τριβόμενα κατά τη κλασική εποχή, του δασυνόμενου «ρ» και του «ζ». Επίσης όσον αφορά τις διφθόγγους το βιβλίο επισημαίνει ότι «αποτελούνταν από δύο φωνήεντα που προφέρονταν γρήγορα μαζί σε μία συλλαβή» και ότι σήμερα «χαρακτηρίζονται «δίψηφα» και προφέρονται σαν ένα φωνήεν.»
Τι σημαίνει χαρακτηρίζονται; Δηλαδή δεν είναι; Το ρήμα «χαρακτηρίζονται» δεν ξεκαθαρίζει στα παιδιά του γυμνασίου ότι πρόκειται για άλλους φθόγγους που δεν έχουν πλέον σήμερα καμία φωνητική σχέση μ' αυτούς που εκφράζανε οι συγκεκριμένοι συνδυασμοί γραμμάτων στην κλασική εποχή.
Επιπλέον μέσα στις αρχαιοελληνικές διφθόγγους που σήμερα «χαρακτηρίζονται» δίψηφα φωνήεντα περιλαμβάνει το βιβλίο και τα αυ, ευ! Με λίγα λόγια, η απόλυτη σύγχυση. Τέτοιες πρόχειρες προσεγγίσεις είναι μάλλον προσχηματικές για να σκεπάσουν κάτω από το χαλί βαθιές διαφορές της αρχαιοελληνικής γλώσσας από τη νεοελληνική. 
 

Η ερασμιακή προφορά καταδεικνύει την ύπαρξη μια σημαντικής διαφοράς ανάμεσα στην κοινή νεοελληνική και την αρχαία αττική γλώσσα.
Αν θέλουμε πράγματι να διδάξουμε την αρχαία ελληνική γλώσσα χρειάζεται να εντοπίσουμε, να σχολιάσουμε και να εξηγήσουμε με σαφήνεια όλες τις διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο γλωσσών σε όλα τα πεδία του γλωσσικού συστήματος.
Και η φωνητική είναι μια εξίσου με τις άλλες σημαντική πτυχή των γλωσσών που τις κάνει ξεχωριστές.
Ειδικά για τα αρχαία ελληνικά εξηγεί τη γραφή τους και δικαιολογεί και τη σύγχρονη ιστορική ορθογραφία.

Είναι, για παράδειγμα, ενδιαφέρον να καταλάβουν οι μαθητές ότι η αρχαιοελληνική ορθογράφηση είναι φωνητική και 
ότι τα παιδιά της ηλικίας τους δεν αγχώνονταν για την ορθογραφία!

Η εμπειοία λέει ότι μια ιστορική αναδίφηση γοητεύει  τα παιδιά, καθώς τα προκαλεί να δοκιμάσουν ν' ακούσουν μια γλώσσα που δε μιλιέται κι έτσι να δημιουργήσουν ένα ηχητικό ντοκουμέντο μιας άλλης εποχής.

Εξαιρετικό βοήθημα για να αντιληφθούν παραστατικά οι μαθητές τη διαφορετική προφορά είναι η εργασία της Ελένης Αντωνοπούλου στην ιντερνετική «Πύλη για την ελληνική γλώσσα».
Σ' αυτή υπάρχει και ακουστικό υλικό ανάγνωσης λέξεων με ερασμιακή προφορά. Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών είναι δυνατόν να αξιοποιηθεί και για διδακτική χρήση, ώστε να έχουν οι μαθητές ένα άκουσμα που προσεγγίζει περισσότερο την προφορά της αρχαίας ελληνικής.

Φυσικά, δε μπορούμε και δεν υπάρχει λόγος να διδάξουμε την αρχαιοελληνική προφορά. Έτσι κι αλλιώς μόνο κατά προσέγγιση θα ήταν δυνατό να τη μιμηθούμε. Μια τέτοια προσπάθεια έχει μόνο ενημερωτικό χαρακτήρα για να διαπιστώσουν  οι μαθητές την πρώτη σημαντική αλλά αφανή  (ή μήπως αποσιωπημένη;) διαφορά μεταξύ των δύο γλωσσών και να συνειδητοποιήσουν πως αν συναντούσαν το Σωκράτη δε θα καταλάβαιναν τίποτα από τα λεγόμενα του, ακόμη κι αν ήταν πολύ καλοί γνώστες της αρχαίας ελληνικής.
Τη στιγμή λοιπόν που οι μαθητές δεν γνωρίζουν τίποτε γύρω από το φωνητικό σύστημα της αρχαίας ελληνικής ερχόμαστε να τους διδάξουμε τη γλώσσα μέσα από ένα σύστημα γραφής εντελώς άγνωστο στους αρχαίους έλληνες: το μικρογράμματο πολυτονικό.

Έτσι μ' έναν αβίαστο τρόπο εμπεδώνουν τα παιδιά την αντιεπιστημονική ταύτιση της γλώσσας με τη γραφή.
Και ακόμη παραπέρα: αφού η μικρογράμματη γραφή είναι ίδια με τη δικιά μας τότε σίγουρα είναι ίδια και η γλώσσα!
Κι αν το μικρογράμματο σύστημα γραφής αποτέλεσε φυσική συνέχεια του κεφαλαιογράμματου, δεν διευκρινίζουμε ποτέ στους μαθητές ότι το πολυτονικό επινοήθηκε για να διευκολύνει όχι μόνο τους αλλόγλωσσους που μάθαιναν τα ελληνικά αλλά και τους  ελληνόγλωσσους που δεν αναγνώρησαν πλέον τη γλώσσα  της κλασικής περιόδου γιατί είχε αλλάξει πολύ. Υπάρχει δηλαδή ουσιώδης ανάγκη γνώσης για τη γλώσσα και τη σχέση γραφής και γλώσσας, που οπωσδήποτε δε συνιστούν ταυτόσημες έννοιες όπως στρεβλά διαχέεται στην κοινή (και όχι μόνο) αντίληψη.
Στο εξαιρετικό βιβλίο «ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» ο Α.-Φ. Χριστίδης σημειώνει σχετικά με την ερασμιακή προφορά (σελ. 116) «Η ερασμιακή προφορά (από το όνομα του Ολλανδού σοφού Έραομου, του 16ου αιώνα) είναι μια προσπάθεια προσέγγισης της αρχαίας προφοράς. Με άλλα λόγια, όταν προφέρουμε τα αρχαία ελληνικά με την ερασμιακή προφορά, δεν τα διαβάζουμε με τη νεοελληνική προφορά αλλά με τον τρόπο που υποθέτουμε ότι προφέρονταν στην αρχαιότητα.
Για μας εδώ στην Ελλάδα αυτό ακούγεται παράξενα ή και ενοχλητικά, 
(α) γιατί δεν έχουμε συνηθίσει να ακούμε τα αρχαία ελληνικά με προφορά άλλη από τη νεοελληνική, 
και
(β) γιατί ωςμαθητές δε μάθαμε ποτέ οτι η ελληνική γλώσσα άλλαξε σημαντικά μέσα στο χρόνο, τόσο στην προφορά όσο και σε άλλες όψεις της (σύνταξη, λεξιλόγιο κλπ.).
Και αυτό το δεύτερο ευθύνεται για τις συχνά βίαιες αντιδράσεις στην ερασμιακή προφορά των ξένων.
Εμείς μπορούμε να συνεχίσουμε να διαβάζουμε τα αρχαία ελληνικά με τη νεοελληνική προφορά, αρκεί να ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν τα πρόφεραν έτσι - ότι η γλώσσα άλλαξε μέσα στο χρόνο.
 Και αυτό δεν είναι καθόλου κακό.

Όλες οι γλώσσες αλλάζουν μέσα στον χρόνο.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΆΤΩ ΙΤΑΛΙΑ




ΕΩΣ ΤΟΝ ΜΑΡΤΥΤΙΚΟ ΠΟΝΤΟ.



Υ. Γ. Η «ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» του Α.-Φ. Χριστίδη είναι ένα χρηστικό βιβλίο που συντάχτηκε στα πλαίσια του προγράμματος του ΥΠΕΠΘ «αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη μέση εκπαίδευση».
Χαρακτηρίζεται από επιστημονική πληρότητα, σαφή και ψύχραιμη παρουσίαση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής.
Επίσης, από παιδαγωγική δομή και ευαισθησία. Αυτό το εξαιρετικό σύγγραμμα με κανένα τρόπο δεν έχει ενταχθεί στη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής. Φοβόμαστε πως ούτε πρόκειται.....

4 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Ουδεμία σχέση με την πραγματικότητα. Ουδεμία. Μία επίσκεψη σε ένα μουσείο και θα δεις πως από την κλασική εποχή κιόλας τα ορθογραφικά λάθη στις στήλες ήταν τα ίδια με αυτά που κάνουμε σήμερα.

Θα σε παρακαλούσα να διαβάσεις το «The Development of Greek and the New Testament» του Chrys C. Caragounis για να έχεις μία πληρέστερη εικόνα, γιατί αρκετή προπαγάνδα έχει πέσει τους τελευταίους αιώνες από εσπερία μεριά που οι διάφοροι ημεδαποί προοδευτικάριοι έσπευσαν να την αγκαλιάσουν και να την επιβάλλουν.

Δες επίσης αυτό σε παρακαλώ, είναι μία σύνοψη του έργου του ουσιαστικά που είχε γράψει στο Filología Neotestamentaria 8 το 1995: http://septuagint-interlinear-greek-bible.com/un-greek.pdf

Ανώνυμος είπε...

Ναι, από τα τέλη της κλασσικής εποχής η προφορά της αττικής ήδη είχε αρχίσει να οδεύει προς τη σύγχρονη, σιγά σιγά. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η αλλαγή ολοκληρώθηκε σε μια μέρα (εντελώς σύγχρονη προφορά από κάθε άποψη έχουμε τον 10ο αιώνα μ.Χ.) ούτε πως πριν απ'τις αλλαγές η προφορά ήταν διαφορετική.

Τη διαφορετικότητα της αρχαίας προφοράς την είχαν ήδη εντοπίσει και οι βυζαντινοί, οπότε ας αφήσουμε τα περί εσπερίας κατά μέρους.

Ανώνυμος είπε...

Το επίπεδο της παιδείας σου και το ότι είσαι απλά αδαής 10 Σεπτεμβρίου 2010 9:18 π.μ. φαίνεται από το γεγονός ότι χρησιμοποιείς έναν προπαγανδιστικό όρο από την εσπερία («Βυζαντινός») θέλοντας να αφήσουμε τα περί εσπερίας κατά μέρους.

Πλέον εγώ, όπως και πολλοί άλλοι χρησιμοποιούμε συγγράματα όπως αυτά του Άλλεν (ξέρεις αυτά με τους πάπυρους που εξαφανίζονται για μερικούς αιώνες, εμφανίζονται όποτε είναι βολικό για τον Άλλεν και ξαναεξαφανίζονται, τα συγγράμματα που λένε πως «ε, μπορεί να βλέπουμε λάθη με την δασεία σε επιγραφές και βάζα στην κλασσική περίοδο αλλά επειδή έχω θέσει έναν αυθαίρετο αριθμό λαθών ως το μάξιμουμ δεν θα τα λάβω υπ' όψιν», τα συγγράματα με τα πολύ περίεργα και συμπτωματικά λάθη στην μετάφραση, κ.λ.π.) για να γελάμε.

Σε πληροφορώ πως και εγώ ήμουν σκεπτικός για τις απόψεις του Καραγκούνη και μάλιστα του είχα στείλει και ημέιλ (μη Τριανταφυλλίδιος γραμματική αν δεν σε πειράζει). Ο άνθρωπος μου απήντησε την επόμενη μέρα λεπτομερώς και σαφώς σε ό,τι «χάσματα» νόμιζα πως είχα βρει. Πρόκειται για έναν πολύ σοβαρό άνθρωπο ο οποίος πολύ απλά έχει κάνει την πιο λεπτομερή έρευνα στο θέμα, με επιχειρήματα τα οποία όχι μόνο δεν έχουν αντικρουστεί από την έκδοση του άρθρου του πριν δεκαπέντε χρόνια (εκτός αν θεωρείς πως το ad hominem ή το «όχι δεν είναι έτσι γιατί θεωρώ πως δεν είναι έτσι» είναι επιχειρήματα) αλλά έχουν αναγκάσει ένα μέρος της Ερασμικής κοινότητας να λέει πως ακολουθεί αυτούς τους κανόνες προφοράς γιατί έτσι είναι πιο εύκολη η εκμάθηση της ορθογραφίας.

Κρίνοντας από τα λεγόμενά σου δεν έχεις διαβάσει τα κείμενα που προτείνω και έτσι αυτά που λες είναι απλά άκυρα. Ο Καραγκούνης δεν λέει αυτό που νομίζεις και δεν θέλω να σου δώσω περίληψη, πολύ απλά για να το διαβάσεις μόνος σου και να βγάλεις συμπεράσματα για τον εαυτό σου.

Διάβασε όπως προέτεινα και προηγουμένως το http://septuagint-interlinear-greek-bible.com/un-greek.pdf και το βιβλίο του «The Development of Greek and the New Testament», το οποίο είναι γνωστό παντού εκτός από την χώρα η οποία διορίζει ανθρώπους χωρίς πτυχίο σε υπουργεία και σε έδρες πανεπιστημίων. Αφού τα διαβάσεις, μόνο δυο επιλογές θα έχεις: Είτε να συνεχίσεις να έχεις το κεφάλι σου στην άμμο, είτε να συνειδητοποιήσεις πως από μία φάρσα αλήθεια δεν μπορεί να βγει.

Ανώνυμος είπε...

Δυστυχώς η χώρα η οποία διορίζει ανθρώπους χωρίς πτυχίο σε υπουργεία και σε έδρες πανεπιστημίων. έχει επιστήμονες που γράφουν τις μελέτες τους στα αγγλικά ώστε να είναι αδύνατον εμείς οι αδιάφοροι νεοέλληνες να μπορούμε να διδαχθούμε από αυτούς. Θα ήθελα δηλαδή να υπάρχει μία μετάφραση αυτής της μελέτης (http://septuagint-interlinear-greek-bible.com/un-greek.pdf) αφού τα αγγλικά μου δεν επαρκούν ώστε να μπορώ να κατανοήσω το κείμενο.